Cén fáth ar gá daonáirimh a reáchtáil in Éirinn?

Tháinig Éire ina cuid den Ríocht Aontaithe tar éis Acht an Aontais, 1800. Roimhe sin ní raibh an riarachán poiblí in Éirinn córasach ná baol air. Tar éis 1800, thug na boic mhóra i Londain faoi deara go raibh siad i gceannas ar áit nach raibh mórán ar eolas acu fúithi. Is dá bharr sin a rinneadh iarracht i ndiaidh iarrachta sa chéad leath den 19ú haois Éire a thomhas agus a thaifeadadh ar bhealach nár tharla riamh roimhe.

Reáchtáladh céad fhíordhaonáireamh na Ríochta Aontaithe nua in Éirinn sa bhliain 1821. Cuntaiseadh líon na ndaoine a bhí i Sasana agus sa Bhreatain Bheag ní ba luaithe ná sin, ach ba é an daonáireamh sin an chéad daonáireamh a rinneadh ar bhealach nua-aimseartha sa chaoi a ndearnadh taifead ar ghaolta, ar shlite beatha agus ar sheoltaí. Is é an fhírinne go raibh sé lochtach — íocadh na háiritheoirí as líon na dtuairisceán a tháirg siad, rud a spreag siad chun daoine a chumadh — ach cuireadh i gcrích don oileán ar fad é ar aon chuma.

Reáchtáladh daonáirimh gach 10 mbliana dá éis sin agus d’éirigh siad ní ba mionsonraithe agus ní ba chuimsithí de réir mar a tháinig feabhas ar chumas an riaracháin phoiblí Victeoiriaigh agus mar a leathadh amach ar fud fad na hÉireann é.

Cad a tharla do thuairisceáin Dhaonáireamh na hÉireann?

Faoin mbliain 1914, rinneadh 10 ndaonáireamh iomlána in Éirinn. Scriosadh na tuairisceáin ó na daonáirimh in 1861 agus in 1871 go gairid tar éis na ndaonáireamh féin, ach bhí tuairisceáin ó 8 ndaonáireamh iomlána fós ann. Bogadh na tuairisceáin ón gcéad cheithre cinn chuig Oifig na dTaifead Poiblí, agus bhí na cinn eile fós i seilbh Oifig an Ard-Chláraitheora, arbh é an comhlacht é a bhí freagrach as na daonáirimh i ndiaidh na bliana 1851.

Ansin thit an tóin as an saol orthu. Ar an gcéad dul síos, ag am éigin le linn an Chéad Chogaidh Dhomhanda, thug an tArd-Chláraitheoir ordú go ndéanfaí na tuairisceáin ón mbliain 1881 agus 1891 a scriosadh. Ní fios go fóill cén fáth ar tugadh an t-ordú sin.

Ar an dara dul síos, i mí an Mheithimh 1922, leagadh Oifig na dTaifead Poiblí i mBaile Átha Cliath go talamh sa tuargaint a chuir tús leis an gCogadh Cathartha agus scriosadh gach uile ní a bhí á stóráil ina Seomra Daingean, gach rud ó na ceithre dhaonáireamh ba luaithe ina measc.

Is iad an dá dhaonáireamh a tháinig slán ina n-iomláine ná 1901 agus 1911. Níl ach píosaí beaga fágtha ó na daonáirimh eile – agus níl na píosaí sin againn ach amháin toisc go raibh siad á n-athcheangal, á n-úsáid sa Seomra Léitheoireachta, agus nach raibh siad curtha ar ais ar na seilfeanna go fóill tráth ar tharla an tuargaint.

Tá na tuairisceáin uile a tháinig slán ó na daonáirimh roimh 1922 scanta anois, agus is féidir iad ar fad a chuardach saor in aisce ar láithreán gréasáin Chartlann Náisiúnta na hÉireann, census.nationalarchives.ie

Glacadh na 1,770 ráiteas idir 1948 agus 1954. Tá san áireamh leo 35,000 leathanach clóscríofa, agus is féidir iad ar fad a chuardach ar líne anois saor in aisce. Tá thart ar 600 grianghraf agus 12 taifeadadh gutha ar fáil ar líne chomh maith, gan trácht ar an iliomad cáipéisí comhaimseartha a tugadh don Bhiúró ach nach bhfuil fáil orthu ar líne. Is féidir leat cuardach le haghaidh daoine agus áiteanna atá ar eolas agat le léargas soiléir a fháil ar a raibh ar siúl le linn na tréimhse réabhlóidí. Tá na taifid le fáil ag bureauofmilitaryhistory.ie.

Is ann do Thionscadal na bPinsean Seirbhíse Míleata le thart ar 285,000 comhad a chatalógú agus a dhigitiú a bhaineann le hiarratais ar phinsin uathu siúd a bhí gníomhach ar an taobh náisiúnach idir 1916 agus 1923. Taifid iontach mionsonraithe is ea iad ar ar thit amach ag an am, a n-éilíonn ardchaighdeán fíorúcháin ina leith, agus a bhfuil neart ábhair chúntaigh ag gabháil leo arna mbailiú ag na measúnóirí le cabhrú leo cinneadh a dhéanamh ar na hiarratais, léarscáileanna mionsonraithe de láithreacha catha san áireamh.

Eisíodh an chéad chuid de na comhaid seo in 2013 agus chuimsigh siad gach duine d’éilitheoirí 1916. Tá na comhaid inchuardaithe de réir daoine, áiteanna agus eochairfhocal. Tá na taifid le fáil ag an mBailiúchán Pinsean Seirbhíse Míleata.

Cá bhfuil siad?

Tá dhá chineál taifead ann, atá an-éagsúil óna chéile. Is iad sin Leabhar Cheaproinnt na nDeachúna (1823 go dtí 1838), agus Luacháil Uí Ghríofa (1847 go dtí 1864), agus bhí an dá cheann acu beartaithe le cáin a bhailiú.

Cad a taifeadadh agus cathain

Iarracht le suirbhéireacht a dhéanamh ar réadmhaoin talmhaíochta paróiste ar pharóiste ar fud fad na hÉireann ba chúis le Leabhair Cheaproinnt na nDeachúna, chun measúnú a dhéanamh ar an gcáin ('deachú') ab iníoctha ar tháirgí talmhaíochta le cléir áitiúil Eaglais na hÉireann. Mar gheall gurbh í Eaglais na hÉireann an eaglais stáit, bhí ar gach duine an deachú a íoc, daoine nach raibh ina mball den Eaglais sin ina measc. Tarraingíodh sé sin go leor leor conspóide agus dhiúltaigh roinnt mhaith daoine iad a íoc, rud a spreag 'Cogadh na nDeachúna' sna 1820í agus 1830í i gCúige Mumhan agus i ndeisceart Laighean.

Deoisí agus paróistí, idir Anglacánach agus Chaitliceach Rómhánach

Nuair a tugadh an Reifirméisean isteach in Éirinn sa 16ú haois, thosaigh struchtúir pharóiste na hEaglaise Caitlicí Rómhánaí agus Eaglais na hÉireann ag scaradh óna chéile. Bunaíodh Eaglais na hÉireann mar an Eaglais Stáit, choinnigh sí na seanpharóistí meánaoiseacha, agus d’éirigh sí ina heite den rialtas i ndáiríre.

Ar an taobh eile den scéal, ámh, rinneadh an Eaglais Chaitliceach Rómhánach a lagú nuair a gabhadh seilbh ar a cuid sócmhainní agus nuair a cuireadh sriantaí ar shagairt dá cuid. Bhí ar an Eaglais paróistí ní ba mhó, nach raibh chomh háisiúil sin, a chruthú dá bharr sin. Ar deireadh thiar, chuir an lagú seo ar chumas na hEaglaise a bheith ní ba sholúbtha. Bhí paróistí Caitliceacha Rómhánacha in ann freastal ar lárionaid daonra ar bhealach i bhfad ní ba thapa, agus sa 19ú haois tharla sé go raibh siad in ann plé a dhéanamh leis na hathruithe a tháinig ar an daonra.

Cathain ar cuireadh tús leis an gcóras in Éirinn agus cén chaoi ar oibríodh sé

Cuireadh tús le clárú póstaí neamh-Chaitliceacha Rómhánacha sa bhliain 1845, ach níor tháinig an córas clárúcháin iomlán i bhfeidhm go dtí 1864. Uaidh sin amach, go teoiriciúil ar aon chuma, bhí oibleagáid dhlíthiúil ar dhaoine gach breith, bás agus pósadh a chlárú le cláraitheoir áitiúil laistigh de thréimhse ghairid i ndiaidh an imeachta agus ghearrfaí pionós orthu siúd nach ndearna amhlaidh.

Eolas a bailíodh

Ó 1864 go dtí 2004, thaifeadtaí na míreanna faisnéise céanna i gcás gach ceann de na trí imeacht sin.

Breitheanna:

• Ainm, inscne agus áit bhreithe;
• Ainm, sloinne, slí bheatha agus seoladh an athar;
• Ainm, sloinne ‘roimh phósadh’ agus seoladh an máthar.

Ní raibh aon oibleagáid dhlíthiúil céadainm a chlárú, ach chláraigh formhór na ndaoine ceann.

Básanna:

• Ainm iomlán, slí bheatha, dáta, áit bháis an duine agus cad ba chúis leis;
• Aois an duine ag am a bháis;
• An duine atá ag clárú an bháis agus a ‘cháilíocht’ (mar shampla, ‘i láthair nuair a tharla an bás’).

Ní raibh d’oibleagáid aon ghaol teaghlaigh a chlárú, ach is iondúil go raibh an duine a bhí ag clárú an bháis gaolta leis an duine, agus gur chláraigh sé/sí an gaol sin (‘bean chéile’ nó ‘iníon’, mar shampla).

Póstaí: Maidir le gach duine aonair a bhí ag pósadh:

• Ainmneacha iomlána, aoiseanna, stádas pósta, slite beatha, seoltaí tráth an phósta, ainmneacha na n-athar agus a slite beatha; as na trí chineál imeachta, is é an pósadh an ceann is úsáidí ó thaobh ginealais de, ós rud é go dtaifeadtaí ainmneacha na n-athar ar an dá thaobh den chaidreamh.

Aontais Dhlí na mBocht agus Ceantair Chlárúcháin

Bhí na ceantair gheografacha a úsáideadh (agus a úsáidtear go fóill) le clárúcháin shibhialta a bhailiú bunaithe ar na sean-Aontais Dhlí na mBocht. B’ionann gach Aontas agus ceantar a raibh teach na mbocht ina lár, agus é suite i mbaile mór margaidh de ghnáth. Ó 1838 ar aghaidh, bhí na tithe seo freagrach as an méid ab ísle tacaíochta ab fhéidir a chur ar fáil do na daoine ba bhoichte ina nAontas.

Nuair a cuireadh tús leis an gcóras clárúcháin sa bhliain 1963, úsáideadh creatlach Aontais Dhlí na mBocht a bhí ann cheana le hÉirinn a bhriseadh suas ina Ceantair Chlárúcháin, a bhí díreach mar an gcéanna leis na hAontais. Bhí Cláraitheoir Maoirseora i gceannas ar gach ceantar clárúcháin, agus bhí gach ceantar dá leithéid briste suas arís ina gceantair áitiúla, a bhí rite ag cláraitheoir a bhí freagrach don Mhaoirseoir.

Bhailíodh na cláraitheoirí clárúcháin bhreithe, phósta agus bháis in imleabhair réamhchlóite, agus chuiridís gach aon imeacht leo in ord croineolaíoch tráth ar cláraíodh iad. Nuair a bhíodh an t-imleabhar lán, thugaidís don Mhaoirseoir é. Dhéanadh sé cóip de ansin, sheoladh sé an chóip sin chuig an gceannoifig, .i. an Phríomh-Oifig Chlárúcháin i mBaile Átha Cliath, agus choinníodh cóip áitiúil dó féin.